پیشینه بحث ولایت فقیه

فقیهان بزرگ شیعه, چنانکه اشاره شد, از آغاز ساماندهى نگارش فقه, در کـنـار و هـمراه بحثهاى فقهى هر جا شایسته دیده از اشاره به مساله و یـا طـرح و بـحـث آن,هـیـچ گاه خوددارى نورزیده و در بحثهاى گوناگون فـقـهـى:نمازجمعه در زمان غیبت, جمع آورى و مصرف خمس و زکات, حکم به رویـت هلال, جهاد, انفال, امر به معروف و نهى از منکر, اولیإ عقد در بـحـث بـیـع و نـکـاح, حجر, قضإ, حدود و... کم و بیش به پاره اى از زوایـاى ولایـت فـقـیه پرداخته اند.

و هر زمان که زمینه هاى اجتماعى و سـیاسى حکومت و ولایت فقیه را سازگار و سازوار بازشناخته اند, به شرح از آن سخن گفته اند.

بـه عنوان نمونه در عصر شاهان صفوى و در روزگار قاجار, به انگیزه ها و دلـیلهاى گوناگون مذهبى, سیاسى و اجتماعى, فقیهان و عالمان دین در عـرصـه سـیـاست و حکومت, کم و بیش داراى جایگاه و نقش چشم گیرى بوده انـد, از ایـن روى, بـحـث ولایت فقیه, به گونه درخور شایسته در کانون گفت وگو و بحثهاى فقهى و فنى قرار گرفته است.

نگارش رساله هاى جداگانه در گزاره ها و بر نهاده هاى عبادى, سیاسى و اجـتـمـاعى اسلام, مانند: نماز جمعه جهاد, خراج1 و... از سوى عالمان دیـن در روزگـار صـفـویان, و طرح مساله ولایت و نیابت عامه فقها, خود شـاهـد عـدلـى اسـت بـر این که اصل مساله ولایت فقیه, هیچ گاه از چشم انـداز فـقـیـهان به دور نبوده و اگر در برهه هایى از زمان کم رنگ و گـذرا مـطرح شده, به خاطر ناسازگارى مزاج روزگار و مهیا نبودن زمینه هـاى سـیـاسـى و اجتماعى, بوده است. محقق کرکى و معاصر وى جناب فاضل قـطـیـفـى دربـاره ولایـت فقیه, حوزه اختیار و قلمرو کارى آن, به چند وچـونـهاى دقیق علمى و فقهى پرداخته اند و محقق کرکى اتفاق اصحاب را بـر ولایـت و نیابت عامه فقها در تمامى امور بسته به اراده جامعه نقل مى کند.2

در دوران قـاجـار, شیخ جعفر کبیر کاشف الغطإ بنا به نیاز زمان, حفظ کـیـان دیـن, بـرقـرارى امنیت و نظام اجتماعى و براى جلوگیرى از هرج ومـرج و دست اندازى و چپاولگرى بیگانگان, حکومت فتحعلى شاه قاجار را بـا اعلام حمایت و پشتیبانى خود مشروعیت بخشید و در جنگ ایران و روس, فـتـوا به واجب بودن پیروى از شاه و فرماندهان نظامى را صادر کرد.3

 و با توجه به چنین زمینه هاى سیاسى و فضاى اجتماعى است که شاید براى نـخـسـتـیـن بار فقیه نامى و مجتهد بلند مرتبه آن عهد, ملا احمد فاضل نـراقـى در کـتاب عوأدالایام4, با ویژه کردن یک عأده آن به بحث از ولایـت فـقـیه, مساله را به شرح موردبحث و تحقیق قرار مى دهند.

 و سید مـیـرعبدالفتاح حسینى مراغى در یک عنوان جداگانه از کتاب عناوین, با نـظر به اندیشه هاى فقهى فاضل نراقى, به بحث ولایت فقیه مى پردازد.5 و این همه در حالى است که شیخ محمد حسن نجفى, صاحب جواهر در جاى جاى جـواهـر الـکـلام, بـر ولایت مطلقه فقیه آگاه و داناى به دین تاکید مى ورزد و پـاى مـى فـشـرد و آن را به عنوان یکى از مسأل ضرورى و خدشه ناپذیر فقه مى شمارد.۶
پـس از فـاضـل نـراقى, شیخ اعظم انصارى, بنابه درخواست جمع زیادى از شـاگردان جلسه درس و با توجه به فضاى سیاسى جامعه آن روز, به بحث از ولایـت فـقـیه پایه ها و پستهاى آن مى پردازد. بحث شیخ انصارى هر چند فشرده و کوتاه است, اما بسیار با برکت و راهگشاست.۷

پـس از شیخ انصارى, سید محمد آل بحرالعلوم در کتاب بلغه الفقیه, بحث مستقل و پردامنه اى درباره ولایت دارد.8

از آن جـا کـه آرا و انـدیشه هاى فقهى و اصولى شیخ انصارى, بویژه دو اثـر عـالـمانه او در رشته فقه و اصول: مکاسب و رسأل, همواره تا به امـروز بـه عـنـوان استوارترین و فخیم ترین متنهاى فنى فقهى و اصولى شـنـاخـته شده اند و در سطح عالى اجتهاد و فقاهت مورد توجه حوزه هاى عـلـمـیه شیعه بوده است, بحث ولایت فقیه وى در کتاب مکاسب, نقطه عطفى در تـاریخ فقه به شمار مى آید که پس از شیخ, بیش تر فقیهان به پیروى از او در بـحـث: شـرأط متعاقدین از کتاب بیع, به پژوهش در باب ولایت فـقـیه پرداخته اند تا پیش از مکاسب چنین چیزى در کتابهاى فقهى رایج نـبـوده و بـحـث از ولایت فقیه در بابهاى دیگر فقه: ضمن جهاد, امر به معروف و نهى از منکر, قضا و حدود مطرح مى شده است.

شـاگردان شیخ و یا شارحان کلام او, با متن قرار دادن مکاسب به بحث از ولایـت فـقیه و شوون و پستهاى فقها پرداخته اند; از این روى براى فهم دیـدگـاهـها و افق نگاه شیخ در مساله باید از حاشیه ها, تعلیقه ها و شرحهایى که شاگردان بر سخن او دارند کمک جست.

در ایـن مـیـان, مـى تـوان از بزرگانى مانند: آخوند خراسانى, میرزاى نـأـیـنى, محقق رشتى, محقق اصفهانى, ایروانى, و از فقیهان بزرگ عصر حـاضـر, آقـاى حـکـیم, آقاى خوئى, آقاى گلپایگانى و آقاى اراکى, نام برد.۹

پى نوشتها:

1. (المکاسب), شیخ مرتضى انصارى/153, چاپ تبریز.

2. (الـخراجیات) در بردارنده رساله هاى: محقق کرکى, اردبیلى, قطیفى و شیبانى, انتشارات اسلامى, قم.

3. (رسأل) محقق کرکى, ج1/142.

4. (کشف الغطإ)/392.

5. (عوأد الایام)/529.

6. (الـعـناوین), سید میرعبدالفتاح حسینى مراغى, ج2/562, عنوان 74, انتشارات اسلامى, قم.

7. (جــواهــر الــکــلام), ج16/180, 178, 357, 359, 360, 394, ;420 ج;22/334 ج32/295 ـ ;291 ج33/315;316 ج39/262;263 ج;15/425 ج21/127, 394;397 ج40/48 ـ 62.

8. (المکاسب) شیخ انصارى/153.

9. (بلغه الفقیه), سید محمد آل بحرالعلوم, ج3/221.